SOBA ZEHİRLENMESİ

Ölümler/zehirlenmeler çoðunlukla fosil yakýtlarýn sobalarda doðru yakýlma yönteminin bilinmemesi veya bilinse de ufak ihmallerden kaynaklanmaktadýr. Maalesef ülkemizde bu zehirlenmelerin kaydý hiçbir resmi kurum tarafýndan tutulmamaktadýr. Zehirlenme olaylarýnda soba zehirlenmesi %63, þofben  %30 ve  doðal gaz %7 paya sahiptir.

 

KARBON MONOKSÝT: Renksiz, kokusuz, tatsýz (yani varlýðýný hissetmesi zor), havadan hafif ve çok düþük konsantrasyonlarda bile zehirleyici bir gazdýr. Havadan hafif olduðundan genellikle odalarýn üst, yani tavan kýsýmlarýnda toplanýr. CO yanýcý olduðundan havadaki karýþýmý %12-75 arasýnda olduðunda patlayabilir.

 

Kömür ve petrol gibi HC’lu fosil yakýtlar yetersiz oksijen (hava) ile yakýlmasýyla CO gazý ortaya çýkar:

 

C(katý kömür) + ½ O₂ (havadan) ® CO (çýkan gaz)

 

Alev rengine bakarak yanmanýn tam veya eksik olduðu belirlenebilir. Mavi  alev rengi genellikle tam yanmayý, portakal  alev rengi eksik yanmayý ve CO oluþumunu, sarý renkli alev ise ýsýtýcýnýn hiç yakýlmamasýný ifade eder.

 

Eðer ortamda yeterli oksijen varsa yanma sonucunda karbon dioksit (CO₂) ve su buharý (H₂O) çýkar.

 

C(katý kömür) + O₂ (havadan) ® CO₂ (çýkan gaz)

 

Karbon dioksit gazýda renksiz, kokusuz, tatsýz, havadan aðýr ve boðucu bir gazdýr. Yanma sonunda bu gazda bacadan dýþarý atýlamazsa ve havadaki oraný %0.5’i geçerse tehlikelidir.

 

KARBON MONOKSÝT KAYNAKLARI

Karbon monoksit hem dýþ hem de iç ortam hava kirleticisidir. En önemli CO kaynaklarý önem sýrasýna göre:

 

1. Otomobil ekzoz gazlarý (%70),
2. Sobalardan gaz sýzmasý,
3. Doðalgaz/LPG’li þofben ve kombilerden sýzmalar,
4. Sigara dumaný,
5. Bacasýz ýsýtýcýlar (Gazlý Japon sobalarý, LPG Tüplü ýsýtýcýlar) dýr.

Ekzoz gazlarý atmosferdeki CO’in %70’ini oluþturur ve dýþ ortam hava kirleticisidir. Diðerleri iç ortam hava kirleticisidir tamamý CO’in %30’unu teþkil eder.

 

1. OTOMOBÝL EKZOZ GAZI: Karbon monoksit  hem iç hem de dýþ ortam hava kirleticisidir. Araç egzozlarý dýþ ortamlarda en önemli CO kaynaðýdýrlar. Karbon monoksit gazý solunduðunda özellikle yoðun trafiðin olduðu kavþaklar ve park alanlarý ile araba tamirhaneleri gibi kapalý ve iyi havalandýrýlmayan iþ ortamlarýnda çalýþanlarda zararlý etkilere sahiptir Zehirlenmeye yol açan dýþsal CO, otomobillerin egzoz dumanlarýndan, iyi çalýþmayan ýsýtma sistemlerinden ve duman solumadan kaynaklanýr. Depo ve ambarlarda çalýþanlarda görülen baþ aðrýsýnýn bir nedeninin propanla çalýþan vinçlerden ileri gelmektedir. Otomobillerden kaynaklanan CO baðlý kaza sonucu ölüm oraný soðuk bölgelerde daha yüksektir ve kýþ aylarýnda doruk yapar. Bazý ölümler benzinle iþleyen jeneratörlerin iyi havalandýrýlmamasýna baðlýdýr.   Propan ve metan gibi "daha temiz" yakýtlar tama daha yakýn yanarsa da karbon monoksit zehirlenmesine neden olabileceði bildirilmektedir.

          

CO ZEHÝRLENMESÝNDEN KAÇINMA ÖNERÝLERÝ: Trafikteki taþýt sayýsýný azaltmak ve toplu taþýmacýlýðý teþvik etmek. Egzoz gazý solumamak.  Katalitik konverterle egzoz kullanýmý. Bunlarýn içinde alüminyum oksit, platin ve rodyum vardýr. Bu katalizör maddeler karbon monoksit ve  hidrokarbonlarý su buharýna ve karbondiokside dönüþtürür.  Depo ve jeneratör odalarýný iyi havalandýrmak.

 

2. SOBADAN GAZ SIZMASI: Ülkemizde her yýl yüzlerce kiþi, ýsýnma amacýyla yakýlan soba veya mangallardan çýkan karbon monoksit gazýndan zehirlenerek ölmektedir. Kokusuz ve renksiz bir gaz olan karbon monoksitten kaynaklanan zehirlenme hiç farkýna varýlmadan oluþur. Hafif baþ aðrýsýndan, komaya, felce ve ölüme kadar giden ciddi sonuçlarý vardýr. Bu yüzden havalandýrmasý olmayan yerlerde açýkta ateþ yakýlmamasý, soba kullanýlýrken boru ve baca temizliðine dikkat edilmesi gerekmektedir. En önemli tedbir ise gece yatarken sobayý açýk býrakmamaktýr. Karbon monoksit zehirlenmesinin belirtileri:  sersemlik,  bas dönmesi, bas aðrýsý,  bulantý -kusma,  bilinç düzeyinde bulanýklýk, solunum sýkýntýsý, görme bozukluðu  þeklinde sýralanabilir. Bu belirtileri gösteren biri derhal açýk havaya çýkartýlmalýdýr. Gerekirse yapay solunum yaptýrýlmalý, eðer varsa oksijen verilmelidir. Ýyi ýsýnmayan  ve alttan yakýlan  kömür sobalarý veya elektrikli ýsýtýcýlarýn, yangýn ve karbon monoksit zehirlenmesi riskini  artýrdýðý bilinmektedir.

 

CO ZEHÝRLENMESÝNDEN KAÇINMA ÖNERÝLERÝ: Sobayý üsten yakmak, sobanýn hava/duman kapaklarýný kapamamak, baca temizliði, gece yanan soba üzerine kömür atmamak, Lodoslu havalarda soba yakmamak.

 

3. DOÐALGAZ/TÜPGAZ (LPG)’LÝ ÞOFBEN/KOMBÝ’DEN ZEHÝRLENME:  Þofben veya gazdan zehirlenmenin nedeni gazýn yanmasý sýrasýnda banyo odasýna taze hava giriþinin saðlanmamasý veya þofbenin bacaya baðlanmamasýndan banyodaki mevcut oksijenin tamamýnýn kullanýlmasýdýr. Banyodaki oksijenin  azalmasý ve yanmasýnýn devam etmesi ortamda zehirli CO gazý oluþmaya baþlar. Baca baðlantýsý yoksa/iyi deðilse yanma sonucu oluþan CO gazý ortama yayýlarak zehirlenmeye neden olur.

 

CO ZEHÝRLENMESÝNDEN KAÇINMA ÖNERÝLERÝ: Pilot emniyet sistemi olmalýdýr. Baca baðlantýlý þofbenler kullanýlmalýdýr. Þofbenler/kombiler hava akýmý fazla olan yerlere konulmalýdýr. Havalandýrma menfezi veya kapý altý eþiðinden (en az 1.5 boþluk olmalý) yeterli hava giriþi saðlanmalýdýr. Banyoya þofben koymamak en doðrusudur. 8 m³’ten küçük yerlere þofben kurulmamalýdýr.  Baca gazý algýlayýcýlý emniyet sistemli  þofbenler tercih edilmelidir.

 

4. SÝGARA DUMANI: Sigara dumanýnda CO gibi bazý sakinleþtirici / sersemleþtirici maddeler bulunmaktadýr.  Bu kimyasal maddeler, kýsa bir süre için gerilimi, kýzgýnlýðý ve diðer güçlü hisleri bastýrýr. Sigara dumaný önemli bir karbon monoksit kaynaðýdýr. Kandaki karboksihemoglobin sigara içenlerde sýklýkla yüzde 10 düzeyine ulaþýr, hatta yüzde 15'i aþabilirken bu oran sigara içmeyenlerde yüzde 1-3'tür.

 

CO ZEHÝRLENMESÝNDEN KAÇINMA ÖNERÝLERÝ: Sigara içmemek, aþýrý sigara içilen ortamlardan kaçýnmak ve duman altý olmamak.

 

5. BACASIZ ISITICILAR: Özellikle gazyaðý, LPG (propan) ve doðalgaz gibi yakýtlar bacasýz ýsýtýcýlarda yakýt olarak kullanýlmaktadýr. Gazlý Japon sobalarý, piknik tüpüne takýlan ýsýtýcýlar  bu tür sobalardandýr. Bu yakýtlarýn bacasýz ýsýtýcýlarda tam yanmasý sonucu karbondioksit ve su buharý oluþur. Bacasýz ýsýtýcý kullanýlan yerlerde taze hava deðiþim oraný 0.35/saat olmalý, sýzdýrmaz bir oda/evde bacasýz ýsýtýcý kesinlikle kullanýlmamalýdýr. Odada oksijen azaldýðýnda bu bir algýlayýcý ile belirlenip, yanma durdurulmalýdýr. Bacasýz ýsýtýcýnýn ýsýl verimi %99 olmalýdýr. Bacasýz ýsýtýcýlarýn mavi alev ile yanmasý kontrol edilmelidir. Portakal rengi alev eksik yanma ve karbon monoksit oluþumunun bir belirtisidir. Sarý renkli alev ise bacasýz ýsýtýcýnýn kesinlikle kullanýlmamasý ve tamir edilmesi anlamýna gelmektedir.

 

CO ZEHÝRLENMESÝNDEN KAÇINMA ÖNERÝLERÝ: Bacasýz ýsýtýcýlar yoðun insan trafiði olan hava akýmý fazla yerlerde kullanýlmalýdýr. Yatak odalarýnda/banyolarda kullanýlmamalýdýr. Isýtýcý yatmadan önce mutlaka kapatýlmalýdýr. Yakýcýnýn deposu yakýtýn ýsýnýnca genleþeceði düþünülüp tam doldurulmamalýdýr. Deniz seviyesinde 1350 m yüksekliklerdeki yerlerde alçak basýnç nedeni ile alev sönebildiðinden bacasýz ýsýtýcýlar kullanýlmamalýdýr. Otomatik gaz kesme algýlayýcýlý ve 25 ppm/1 saat CO emisyonunu geçmeyen bacasýz ýsýtýcýlar kullanýlmalýdýr.

 

KARBON MONOKSÝTEN ZEHÝRLENME BELÝRTÝLERÝ

CO çok az miktarlarda bile insanlara etki etmektedir. CO’in kandaki hemoglobine ilgisi/afinitesi oksijene olan ilgisinden 250-300 kat daha fazladýr. CO hemoglobinle birleþerek karboksihemoglobin oluþturur. Böylece hemoglobin kana oksijen taþýyamaz. CO’in zehirlilik/toksik etkisi sinsidir. Zehirlenme üç aþamada gerçekleþir:

 

Birinci Safha: CO soluyan kimsede hafif uyuþukluk, durgunluk ve uyuklama hissedilir. Bu belirtiler zehirlenmenin baþladýðý anlamýna gelir. Zehirlenmeye maruz kalan kiþi/kiþiler derhal temiz havaya çýkarýlmalýdýr. Bu aþamada kurtulma þansý olabilir. Biraz daha fazla CO’e maruz kalýndýðýnda hareket yeteneði felce uðrar, insana tatlý bir rehavet çöker ve uyuklama isteði doðar. Öleceðini bilse bile kiþi o ortamdan ayrýlmak istemeyebilir.

 

Ýkinci Safha: Titreme, adele kasýlmasý, çene kilitlenmesi ve diþ gýcýrdatmalarý baþlar. Gözler bir noktaya dikilir ve ateþlenme baþlar.

 

Üçüncü ve Son Safha: Solunum ve kalp atýþlarý yavaþlar, vücut ýsýsý düþer, his ve þuur kaybolur. Ölüm gerçekleþir.

 

Karboksihemoglobin kýrmýzýmsý pembe rengi vücut derisini kiraz kýrmýzýsý renge dönüþtürür. Dudaklar rujla boyanmýþ gibi kýzarýr ve yüz tebessüm eder hali alýr.

 

KARBON MONOKSÝT ZEHÝRLENME ORAN VE BELÝRTÝLERÝ

 

Havadaki Oran (Maruz Kalma Süresi)	Zehirlenme Belirtileri
%0.001	ATMOSFERDEKÝ ORTALAMA ORANI
%0.01	Kendini belli etmez, tesirsizdir.
%0.02 (1.5 saat)	Baþ aðrýsý ve zehirlenme izleri.
%0.04-0.05 (1 saat)	Baþ dönmesi, göz kararmasý, kusma, bilinç kaybý ve daha fazla maruz kalmada ölüm.
%0.08-0.1 (1 saat)	Þuur kaybý ve daha fazla süre maruz kalýnýrsa ölüm.
%1 (0.5 saat)	HEMEN ÖLÜM

 

Havadaki CO  oran artýkça daha kýsa sürede ölüm oluþabilir.ABD Çevre Koruma Ajansý (EPA) ve Dünya Saðlýk Teþkilatý (WHO)’nýn , karbon monoksit için önerilen sýnýr deðeri 8 saatlik sürede 9 ppm ve 1 saatte  25 ppm’dir.

 

Zehirlenen kiþiyi derhal ortamdan uzaklaþtýrýlýp, temiz havaya varsa saf oksijenle teneffüs ettirilmeli ve acilen en yakýn saðlýk kurumuna götürülmelidir.

Tehlike Ýþaretleri

Sobalý bir odada otururken; yorgunluk, halsizlik, baþ dönmesi, baþ aðrýsý, uyku hali, bulantý, kusma, görme bulanýklýlýðý, huzursuzluk hissedilince, pencere ve kapýyý açýn, odaya taze hava girmesini saðlayýn, belirti ne olursa olsun zehirlenen kiþiyi mutlaka açýk havaya çýkartýn.

ISINMA/ISITMA AMAÇLI FAALÝYETLERDEN KAYNAKLANAN ZEHÝRLEN-MELERDEN CAN KAYBINI AZALTMAK/ÖNLEMEK ÝÇÝN ALINMASI GEREKEN TEDBÝRLER

 

I.                   Soba ve Yakýtla (Kömür) Ýlgili Önlemler:

 

a)     Yakýta uygun soba ve yakma sistemi/yöntemi kullanýmý

(Yerli kömürlerimizin uçucu madde (UM) oranlarý Ýthal kömürlerden daha yüksektir. Bundan dolayý  ithal kömürler daha zor tutuþturulurlar. Ýthal kömürlerin ýsýl deðerleri yüksek olduðundan ateþ tuðlalý dökme sobalarda yakýlmasý daha uygundur. Tuðlasýz sobalar (örneðin kovalý sobalar) ýsýyý daha çabuk ortama verirler ancak daha çabuk da soður. Ýthal kömürler uzun süre yanarlar. Kömürdeki UM’lerin tam yakýlamamasý zehirlenmelere yol açabilir. Soba satýn alýnýrken TSE belgeli ve yanma verimi yüksek sobalar tercih edilmelidir. Standart dýþý sobalarda kalitesiz yakýt kullanýlmamalýdýr.)

b)      Sobanýn hazýrlanmasýnda soba odanýn içinde en uygun yere yerleþtiril-meli,  altýna yanýcý olmayan bir maddeden tercihen mermer altlýk konmalý  (Ahþap ve plastik muþamba malzeme kullanýlmamalýdýr).

c)     Sobanýn verimli yakýlabilmesi için en fazla 2/3 oranýnda kömür ile doldurulmalýdýr.

d)     Soba mutlaka üsten yakýlmalý (alta kömür üste çýta koyularak yakma) ve daha sonra üzerine hiç kömür ilavesi yapýlmamalýdýr. Kömür bittiðinde tekrar temizlenip ayný þekilde yakýlmalýdýr. Alttan yakýlan/tutuþturulan sobalarda uçucu maddeler eksik yanar/yanmadan dýþarý gider, bu enerji %20 kaybý/israfýna neden olur ve daha fazla duman çýkar. Uçucu maddelerin çoðu üstten yakýldýðýnda yandýðý için daha az duman çýkar ve yanma verimi daha yüksek olur.

 

e)     Soba yanarken yanma havasý ve duman kapak/klapeleri kapatýlma-malýdýr. Yatarken soba üzerine kürekle kömür atýlýp hava ve duman kapaklarý kýsmen kapatýlýp sobayý uyumaya býrakýlmamalýdýr. Baca klapesi tam olarak kapanmamalý, bunu önleyecek sobada bir mekanizma olmalýdýr. Sobanýn hava ve duman kapaklarýnýn kapatýlmasý zehirlenmeye davetiye çýkarmaktýr.

 

f)       Sobanýn havalandýrma sistemi, sobaya yeteri kadar hava saðlaya-bilmelidir.

 

g)     Sobada delik olmamalýdýr.

 

h)     Verimli yanma için sobalarýn külleri günlük  temizlenmelidir.

 

i)       Yatmadan önce sobaya kesinlikle kömür atýlmamalýdýr. Üþümemek isteniyorsa soba mutlaka yeniden doldurulup, hava ve duman kapaklarý tamamen açýk bir þekilde tekrar yakýlmalýdýr. Mümkünse yatarken soba söndürülmelidir.

 

j)       Evin/odanýn içinde mangal kullanmayýn.

 

II.                 Baca ve Borularla Ýlgili Önlemler;

 

a)     Soba duvardan en az 50 ve  en çok 150 cm uzaða kurulmalýdýr. Sobanýn baca deliðine olan uzaklýðý bacada ve boruda zift oluþumunu engelleyecek mesafede olmalý.

 

b)      Soba borularý mümkün olduðunca kýsa ve düþey doðrultuda olmalýdýr. Yatay borular bacaya doðru %10 eðimle yükselerek takýlmalýdýr.

 

c)      Fazla dirsek ve borudan kaçýnmalý en fazla iki dirsek kullanýlmalýdýr. Böylece boru ve bacada kurum ve/veya katran oluþumu, týkanma ve gaz sýzma olasalýðý azalýr.

 

d)     Delik boru kullanýlmamalý.

 

e)     Soba, dirsek ve boru eklem yerleri duman sýzdýrmamalý, eklem yerleri birbirine uygun bir þekilde geçirilmelidir.

 

f)       Baca ve soba borusu baðlantýsýnýn uygun biçimde yapýldýðýndan emin olunmalý.

 

g)      Soba boru uçu, baca deliðine fazla sokulup týkanmamalý ve boru bacayý daraltmamalýdýr.

 

h)     Soba borularý pencere ve duvardan dýþarý çýkarýlýp uzatýlmamalýdýr.

 

i)       Soba boru çapý 13 cm olmasý tavsiye edilir.

 

j)       Baca yýlda en az bir kez borular ise ayda bir defa temizlenmelidir.

 

k)     Bina bacasý çatýnýn en yüksek noktasýndan en az 1 m yüksekte olmalý ve çýkan gazlarýn daðýlabilmesi için yanýndaki binalardan 6 m uzakta olmalýdýr.

 

l)       Baca rüzgardan fazla etkilenmeyecek þekilde iyi çekiþli olmalýdýr.

 

m)   Sýk sýk baca tepmesi oluyorsa, baca deliðinin uygun olup olmadýðý kontrol ettirilmeli.

 

n)     Soba borularýna çamaþýr kurutma aksesuarlarý asýlmamalý.

 

o)      Lodoslu bölgelerde bacaya klape takmak geri tepmeleri önlemede yararlý olabilir.

 

p)      Rüzgar yönüne göre yön deðiþtiren mekanik baca kapaklarý takmakta yararlýdýr.

 

q)      Bacalara rüzgarla emiþ saðlayan baca aparatlarý takýlarak emiþ artýrýlabilir.

     

III.                   Ýklimle Ýlgili Önlemler

 

a)     Lodoslu ve fýrtýnalý havalarda soba geri teptiðinden mümkünse soba yakýlmamalýdýr. Bu tür havalarda soba mutlaka söndürülmelidir. Kömür sobanýz sönmemiþ ise yanan kömür üzerine su dökerek söndürmeyiniz Aksi halde soba tütebilir.

 

b)      Kuvvetli lodos sobalý evlerde CO zehirlenmelerinin en önemli nedenidir.

 

c)      Lodos Kuzey-Güney yönünde estiðinde, güneyi kapalý/güneyinde yüksek bina olan evler veya güneyi engebeli olan illerde (örneðin Bursa vs) eðer kuzey yönü de alçak ise, soba geri tepmesi çok fazla görülebilir.

 

 

SONUÇ

 

Yukarýdaki uyarýlara uyulduðunda %20 yakýt tasarrufu yapýlabilir, iyi ýsýnýlýr ve sobadan/ýsýtýcýdan zehirlenme riski en aza indirilir. Bunlara bilerek veya bilmeyerek uymamak karbon monoksit zehirlenmesine davetiye çýkarmaktýr. Doðru yakýlan soba ýsýtýr, yanlýþ yakýlan soba/ýsýtýcý öldürür. Üzücü sonuçlarýn yaþanmamasý için sobanýn hazýrlanmasý, yakýlmasý ve söndürülmesi konusunda bu uyarýlara dikkat edelim.  Ülkemizde bu tür zehirlenmelerin resmi kayýtlarýnýn Saðlýk ve/veya Çevre Müdürlüklerince tutulmasý zorunludur. Ayrýcý ýsýtýcý üreticilerinin de halký bilinçlendirmede üzerlerine önemli görevler düþtüðünü unutmamalarý gerekmektedir.